“Çarşıdan alınmaz, mendile konulmaz, tadına doyulmaz?” bilmecesinde de tarif edildiği gibi uykuyu sevmeyene pek rastlanmaz. Uyku temel ihtiyaçlarımızdan biridir ve yaşamımızın yaklaşık üçte birini kapsar. Bu kadar önemli olmasına ve bu alanda çok sayıda çalışma yapılmış olmasına karşın uyku, birçok yönüyle gizemini korumaktadır. Bilim insanlarının geliştirdikleri birtakım hipotezler olmasına karşın neden uyuduğumuza dair kesin bir cevap bulunmamıştır.
Uyku sırasında vücudumuzda doğal bir dizi biyokimyasal süreç gerçekleşir. Bunlardan biri de tam uykuya dalacakken aniden sıçrama (ya da irkilme) diye de adlandırabileceğimiz, istemsiz seğirmelerdir. Bu makalede bu seğirmelerin niçin olduğu ile ilgili hipotezler özetlenmiştir.
İstemsiz seğirme
Bazen uykuya dalmak üzereyken görünürde hiçbir sebep olmadığı halde irkiliriz. Bu ani kısa kasılmalar, uyukuya dalmakta olan birini izlediğimizde dışarıdan da fark edilir. İrkilmeler bazen uykuyu bozmayacak kadar hafif olurken bazen de çok şiddetli olur. Bu istemsiz irkilmelerin birçok sebebi olmakla birlikte en yaygın sebep hipnik jerk‘tir.
Hipnik jerk
Hipnik jerk, kişinin uykuya dalmak üzereyken ya da tam olarak uykudayken bir ya da daha fazla uzvunda (bazen tüm vücudunda) meydana gelen ani ve kısa kasılmadır. Buna “hipnogogik sarsıntı” ya da “uykuya giriş sarsıntısı” adı da verilmesine rağmen hipnik jerk genellikle insanların uyanmasına yol açar.
Bu irkilme adeta bir sıçramaya benzediğinden kişilerde düşüyormuş hissini uyandırır. Düşme hissi bazen çok hafif seyreder ama bazen de düşme hissine, kalp atışlarının hızlanması, ani ter basması ve boşluğa düşmenin yol açtığı tuhaf ve rahatsız edici duygular eşlik eder.
Hipnik Jerk’e ne sebep olur?
Amerikan Uyku Akademisi (AASM)‘ne göre hipnik jerk’e yol açma potansiyeli olan birçok sebep sayılabilir: Örneğin; stres, anksiyete, aşırı kafein, yorucu aktiviteler vb. Çoğu hipnik jerk tamamen sağlıklı bireylerde, tamamen rastlantısal bir şekilde görülmektedir.
Konu ile ilgili ilginç hipotezlerden biri Colorado Üniversitesi’nden psikolog Frederick Coolidge tarafından geliştirilmiştir. Evrimsel bir hipotez olan Coolidge’in açıklamasına göre, hipnik jerk arkaik bir refleksten kaynaklanıyor olabilir. Atalarımız yırtıcı hayvanlardan korunmak için günlerinin büyük bir kısmını ağaçlarda geçirdiklerinden, uykuya dalma sırasında irkilmeleri, güvende olup olmadıklarını kontrol etme avantajı sağlamıştır.
Evrimsel süreçte hipnik jerk yaşayanlar hayatta kalıp, daha uzun yaşayıp daha fazla üreme şansı bulurken, olmayanlar elenmiş olabilir. Bu yüzden hipnik jerk hayatta kalma şansını artıran bir özellik olarak sonraki kuşaklara genlerle aktarılmış olabilir. İşte bu teze dayanarak hipnik jerk’in atalarımızdan miras evrimsel bir özellik olduğu iddia edilir.
Bir başka hipotezde hipnik jerk’in uykuya dalma sırasında beynin ölmekte olduğunu sanmasından kaynaklandığı iddia edilir. Çünkü uyumak üzereyken vücudumuzda meydana gelen değişiklikler (örneğin; vücut ısısının düşmesi) beynin ölmekte olduğundan kuşkulanması için yeterlidir. Bu hipoteze göre beynimizin bir bölümü uykuya geçişle birlikte rüya görmeye başlar ama motor fonksiyonlarımızı kontrol eden beyin bölümümüzün bilinci devam eder.
Bir diğer hipotez ise uyku felcine geçiş sürecinde yaşanan bir gecikmenin hipnik jerke yol açtığı iddiasıdır. Uyku felci kişinin rüyasında gördüklerine uygun olarak vücudunu fiziksel olarak kullanmaması için REM uykusu sürecinde oluşur. Örneğin; kişinin rüyasında koştuğunu görmesine rağmen yatağında kıpırtısız yatabilmesi, uyku felci sayesinde meydana gelir. Koşmasını sağlayan sinyaller uyku felci sayesinde kaslara iletilememekte ve kişi koştuğunu düşünürken hareketsiz uzanabilmektedir. Bu hipoteze göre hipnik jerk uykunun başladığı ve uyku felcinin devreye girdiği ilk anda uzuvlara gönderilen cılız sinyalin uzuvlarda kasılmaya yol açmasıdır. Uyku felcinin fizyolojisi ile ilgili bilgilerimiz de sınırlıdır.
Yukarıda sözü edilen açıklamaların tamamı makul sebeplere dayanarak oluşturulmuş hipotezlerdir.