İki farklı ırkın çiftleştirilmesi ile elde edilen organizmanın büyüme hızı, boyutu, üretkenliği vb. bazı özelliklerinin artış göstermesine melez gücü denir. Melez gücü terimi yerine melez azmanlığı ve heterosis terimlerimleri de kullanılır. İki türün genetik katkılarının karışımıyla elde edilen gelişmeyi ifade eder.
Melez gücü ve soy içi üreme krizi (akraba evliliği) fenomenleri hakkındaki ilk açıklamalar efsanevi bir bilim insanı olan Charles Darwin tarafından yapılmıştır.
Melez Gücü Nedir?
Melez gücü, genetik dünyasında heterosis denilen olgu, melezin (bitki ya da hayvan) ebeveynlerinden üstün özelliklere sahip olması anlamına gelir.
Melez gücü olgusunun detaylarına girmeden önce doğada hem hayvanlarda hem de bitkiler melez türlerin var olduğunu hatırlatalım.
Örneğin; erkek kaplanla dişi aslan çiftleşmesinden doğan meleze tigon (aklan) adı verilir. Tigon, aslan (lion) ve kaplan (tiger) kelimeleri birleştirilerek türetilmiştir. Erkek aslanla dişi kaplan çiftleşmesinden doğan meleze ise liger (kaslan) adı verilir. Tigon gibi liger de aslan ve kaplan kelimelerinin birleştirilmesiyle türemiştir.
Ancak kuşkusuz melez gücü tüm melezlerde ortaya çıkmadığı gibi her daim aynı şekilde de ortaya çıkmaz.
Genetik Temeli
Popülasyon çok küçük olduğunda genetik çeşitlilik azalarak soy-içi üreme krizine yani akraba evliliğinde söz konusu olabilecek sorunlara yol açar. Melez gücü ise soy-içi üreme krizinin tam tersidir. Farklı soylara mensup bireylerin çiftleşmesi ile genetik havuzun genişlemesi sonucunda elde edilen pozitif değişimler melez gücü olarak tanımlanır.
Çok ilginç bir şekilde insanoğlu seçici melezlemenin ne olduğunu henüz keşfetmediği zamanlarda, hayvan ve bitki türlerini ıslah etmeyi başarmıştır.
Melez gücünden bir fenomen olarak ilk söz eden kişi Darwin olsa da melez gücününün tanımının yapılması 20. yüzyılın başında Mendel’in çalışmaları sayesinde olmuştur. Ancak halen melez gücüne yol açan nedenlerin ne olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Melez gücünün ortaya çıkma sebebi ile ilgili geliştirilmiş birkaç hipotez vardır.
Dominans ve üstün dominans hipotezlerinin kısa tanımları:
Dominans Hipotezi
1908 yılında Charles Davenport tarafından geliştirilmiş olan bu hipoteze göre melezin üstünlüğü, baskın aleller sayesinde istenmeyen özelliklerin baskılanmasıyla ortaya çıkar.
Üstün Dominans Hipotezi
Üstün dominans hipotezinde ise melez üstünlüğünün nedeni, istenmeyen özelliklere yol açan çekinik genlerin her iki ebeveynde farklı olması nedeni ile yavruda bu olumsuz özelliklerin görülme ihtimali düşmesidir.
Melez Gücü: Etkileri ve Örnekleri
Bitkilerde heterosis, fizyolojik ve biyolojik olarak sınıflandırılmıştır. Verimlilik ve boyutun niceliksel artışı fizyoloji kategorisi altında yer alır. Örneğin domateslerde meyve büyüklüğü. Daha iyi adaptasyon gösterme, hastalıklara ve tarım zararlılarına karşı daha dayanıklı olma, daha fazla çiçeklenme ve daha hızlı olgunlaşma gibi özellikler ise biyoloji kategorisi altında tanımlanır.
Sonuç olarak; bitkilerde ve hayvanlarda uygulanan seçici melezleme tartışmalı bir konu olmakla birlikte melez gücü, özellikle tarımda verimliliğin artmasında adeta lokomotif görevini yerine getirmektedir. Buna ek olarak melez gücünün evrimde de çok önemli bir rolü vardır.