Yalan detektörü testi, teste giren kişinin yalan söyleyip söylemediğini tespit etmek amacıyla fizyolojik tepkileri analiz etmek için tasarlanmıştır. Yalan detektörü testi; ABD Ulusal Bilim Akademisi, ABD Teknoloji Değerlendirme Meclis Dairesi ve Amerika Psikoloji Derneği gibi pek çok saygın kurum tarafından eleştirilmekle birlikte günümüzde şüphelilerin sorgulanmasında ve hatta işe alım süreçlerinde kullanılmaktadır.
Yalan detektörü testi, dürüst kişilerin de yalancı olarak etiketlenmesine yol açma riski taşıma ve teste giren insanların bazı soruların yanıtlarını gizleme hakkını elinden alması nedeni ile eleştirilmektedir.
Vizyona girdiği dönemde büyük ilgi gören Temel İçgüdü adlı filmin meşhur sorgu sahnesinde Sharon Stone, yalan makinesini ustalıkla alt edebileceğini iddia edince bunun nasıl mümkün olduğunu çok merak etmiş ancak o zamanlar internet olmadığından aklımıza takılan tuhaf sorulara bilimsel yanıt bulma imkanından yoksun olduğumuzdan cevabı öğrenememiştik. Ancak internetin yaşamlarımıza girmesi ile de başka bir sorun ortaya çıktı: Bilimselmiş kılığına girmiş bilimsel olmayan yanıtları bilimsel çalışmaların sonuçlarına dayanan yanıtlardan ayırmak. Bu çabamın sonucunda öğrendiklerimi sizin için özetledim.
Yalan makinesini kandırmanın mümkün olup olmadığı sorusuna girmeden önce yalan detektörü testinin çalışma mekanizmasını öğrenelim.
Nasıl Çalışır?
Öncellikle bilmeniz gereken yalan detektörü testinin, sadece makineye bağlı olunan süre ile sınırlı olmadığıdır. Teste girecek kişi, test merkezine girdiği anda yetenekli uzmanlar tarafından gözlemlenmeye ve sözsüz ip uçları kaydedilmeye başlanır.
Poligraf yani yalan makinesi; test edilen kişinin solonum hızı, kan basıncı, nabız hızı ve terlemesine dair bilgileri tespit ve kayıt eder. Daha kompleks makinelerde MRI (manyetik rezonans görüntüleme) kaydı da alınır. Test sırasında üç tip soru sorulur. Konu ile alakasız sorular, konuya dair sorular ve teşhis soruları. Aynı soru iki hatta üç defa sorulabilir. Hatta bazen teste giren kişiden kasıtlı olarak yalan söylemesi istenir. Test süresi; 1 saat ila 3 saat arasındadır.
Yalan Makinesini Kandırma Yollarına Dair Tavsiyelerin Çoğu Etkisiz!
İnternet, yalan detektörü testinin nasıl geçilebileceğini konu alan yazılarla dolu ancak bunların çoğu kesinlikle etkisiz. Örneğin kan basıncını değiştirmek için ağrı kullanılmasına yönelik; “dilini ısırmak” vb. tavsiyeler işe yaramaz çünkü ağrı tansiyonda etkili olsa da terlemede etkili değildir. Benzer şekilde yalan söylerken gerçeği hayal etmek ve doğru söylerken yalanı hayal etmek de işe yaramaz çünkü testin temeli, gerçekler ile yalanlar arasındaki farka dayanmaktadır ve her ne kadar vücudunuzu farklı düşüncelerle manipüle etmek isterseniz isteyin yalan makinesi bu ikisi farkları yakalama olasılığı çok güçlüdür.
Testi kandırmaya çalışmak, çok ciddi bir manipülasyon gerektirdiğinden ve doğru söylerken bile yalan söylüyor damgasına maruz kalma riski olduğundan testi alt etmenin en güvenli yolu testi geçersiz kılmaktır. Testi geçersiz kılmanınsa iki yolu vardır.
- Size ne sorulmuş olursa olsun tıpkı Zen gibi sakin olmak! (Çoğu insan bunu başaramaz.)
- Size ne sorulmuş olursa olsun test boyunca tedirgin olmak!
Testi Geçersiz Kılma Taktikleri
Çoğu insan yalan söyleme niyetinde olsun olmasın yalan testine girdiğinde gerginleşir. Sinirlerle verilen fiziksel tepkiler yalan makinesini kandıramaz. Bu nedenle ölümcül korku duyusunu simule etmekte ustalaşmak gerekir. Yalan detektörü testini geçersiz kılmanın tek yolu doğal fiziksel tepkilerin verilmesini sağlayacak akıl oyunlarıdır. İşte bu akıl oyunlarından bazıları:
- Test boyunca korkmuş, kafası karışmış ve yoğun stres altında kalarak testi geçersiz kılabilirsiniz. Dikkat edilmesi gereken nokta, sakin ve kontrollü görünürken içinizde gerginlik ve karmaşa yaşamaktır. İçinizde sizi gerginleştirecek bir problemle uğraşmak verimli sonuç verebilir. Örneğin çözümü zor bir matematik problemi ile uğraşmak ya da spesifik olarak sizi endişeye sevk eden bir şey varsa cevabınızı vermeden hemen önce endişe yaratacak sorunun sorulduğunu düşünmek vb.
- Her bir soruya yanıt vermeden önce kendinize biraz zaman tanıyın. Sorulan sorunun konu ile alakalı bir soru mu, alakasız bir soru mu yoksa teşhis sorusu mu olduğunu belirleyin. Adınız ne, şu anda bu odada ışık yanıyor mu türünden sorular alakasız sorulardır. Alakalı sorular, sorgusu yapılan suça dair sorulardır. Teşhis soruları ise yalan söyleme olasılığı yüksek sorulardır. Örneğin; “hiç porno film izledin mi” vb.
- Kontrol soruları sırasında nefesinizi değiştirin ama bir sonraki soruya geçerken nefesinizi yine normalleştirin. Bu değişikliğin boyutuna siz karar verin.
- Sorulara cevap verirken tereddüt etmeyin. Komik olmaya çalışmayın. İşbirliği yapın şaka yapmayın ama aşırı arkadaşça da davranmayın. Mesafenizi koruyun.
- Mümkün olduğunca sorulara “evet” veya “hayır” diye cevap verin. Soruyu genişletmek isterlerse “başka ne söylememi istiyorsunuz?” ya da “bu konuda daha fazla söyleyecek bir şey yok.” gibi cevaplar verin.
- Yalan söylemekle suçlanırsanız tongaya düşmeyin. Suçlamayı mutsuz ve karmaşık hissetmek için yakıt olarak kullanın. Uyguladığınız akıl oyunları denetçinin çelişkili sonuçlar almasına yol açabilir. Bu nedenle sorgunuzun uzun sürmesine hazırlıklı olun.
- Teste girmeden önce prova yapın. Birinden size soru sormasını isteyin ve bu sorulara yanıt verirken yukarıda bildirilmiş olan taktikleri uygulayın.
Bu taktikler testi geçersiz kılmaya yöneliktir. Dolayısıyla yalan detektörü testine bir iş görüşmesi sebebi ile girmişseniz testi geçersiz kılmaktan ziyade dürüst olmaya çalışmak daha iyi sonuç verebilir.
Testi Etkileyen Maddeler
Bazı maddeler ve tıbbi koşullar polgirafi testinin sonuçlarını etkiler. Bu nedenle yalan testinden önce uyuşturucu madde testi ve tarama anketi uygulanır. Kalp atışını ve kan basıncını etkileyen ilaçlar sonuçları etkileyebilir. Anti anksiyete ilaçları, esrar, eroin ve kokain gibi yasa dışı uyuşturucular, kafein, nikotin, alerji ilaçları, uyku ilaçları öksürük ilaçları vb. testi etkileyebilir.
Test Kimlere Uygulanmaz?
- Tepkilerini kontrol etme kabiliyetine sahip oldukları için sosyopat ve psikopat teşhisi konmuş hastalara yalan detektörü testi uygulanamaz.
- Bazı rahatsızlıklardan muzdarip olanlara (örneğin epilepsi, kalp hastalığı, inme ve zihinsel engel vb.) testi uygulamak doğru değildir.
- Aşırı derecede yorgun olanlara da test uygulanmamalıdır.
- Hamile kadınlar ise doktor onayı olmadığı sürece testten muaf tutulur.