Kumarbaz safsatasının temelinde, gelecekte gerçekleşecek bir olayın meydana gelme olasılığının, onunla tamamen alakasız geçmiş olaylara bağlı olduğu varsayımı yatar.
Örneğin; İki kere üst üste tura geldi, o zaman şimdi yazı gelecek demek vb.
Sezgilerimiz başka türlü hissettirse de sonuçlar birbiri ile ilişkili değildir. Bu nedenle yapılan akıl yürütme hatalıdır.
Kumarbaz safsatası, sadece kumarbazları ilgilendiren bir mantık hatası değildir. Bu makalede hemen hemen herkesi etkileyen bu mantık hatasına neden olan süreçler, bunun tespit edilmesini kolaylaştıracak yöntemler ve etkisini azaltmak için yapmamız gerekenler özetlenmiştir.
Kumarbaz safsatası nedir?
Kumarbaz safsatası, geçmişteki olayların gelecekte aslında arada hiçbir bağlantı bulunmayan olayları etkileyeceğine dair yanlış inançtan kaynaklanır. Spesifik olarak iki şekilde ortaya çıkar.
- Belirli bir olayın, bir süre zarfında normalden daha sık gerçekleşmesinin, gelecekte ortaya çıkma ihtimalini düşüreceğine inanmak.
- Belirli bir olayın, bir süre zarfında normalden daha nadir gerçekleşmesinin, gelecekte ortaya çıkma sıklığını artıracağına inanmak.
Örneğin bir çift zar attığınızı düşünün (Zarların hileli zar olmadığına eminiz.), diyelim ki zarlar “altı altı” geldi. Bunun gerçekleşme ihtimali 1/36’dır. Çünkü her bir zarın altı gelme olasılığı 1/6’dır.
Bir kez daha zar atacağımız zaman zarların yeniden “altı altı” gelme ihtimali yine 1/36’dır. Çünkü birinci zar atışıyla, ikinci zar atışı arasında hiçbir ilişki yoktur. 10 defa üst üste “altı altı” atmış da olsak, 11. atışta “altı altı” gelme ihtimali yine 1/36 olacaktır.
Sonuç olarak, kumarbaz safsatası bir dizi bağımsız olayın önceki sonuçların gelecekteki sonuçları etkileyeceği şeklindeki irrasyonel bir inancı temsil ettiğini söyleyebiliriz. İşte bu yüzden kumarbaz safsatası hem hatalı bir akıl yürütme hem de bilişsel bir önyargı içermektedir.
Kumarbaz safsatasının örneklerini yaşamın her alanında görebiliriz. Üstelik bu mantık hatası psikologlar, hakimler, doktorlar, spor hakemleri vb. kararlarının hayati önem taşıdığı profesyonellerde bile görüldüğü gözlemlenmektedir.
Tarihsel Not:
Kumarbaz safsatasına Monte Carlo Safsatası da denir. Bunun nedeni, 1913 yılında bir rulet oyununda topun üst üste 26 defa siyaha gelerek kumarbazların milyonlarca dolar kaybetmesiyle sonuçlanan ve inanışın yanlışlığını ortaya koyan ünlü olaydır.
Neden bu mantık hatasına düşeriz?
Kumarbaz safsatası bilişsel sistemimizdeki bir kusurdan kaynaklanır. İnsan zihni sonuçlara bakarak nedenleri belirleme gibi son derece faydalı temel bir eğilime sahiptir. Ancak bu mekanizma birbiri ile alakasız ve rastgele bir sonuç dizisi üzerinde çalıştığında, hatalı akıl yürütme yani safsata ortaya çıkar.
Doğacak bebeğin kız mı, erkek mi olacağı; havaya atılan paranın yazı mı, tura mı geleceği eşit gerçekleşme şansına sahiptir. Yani bebeklerin yarısının kız, paraların yarısının tura gelmesini beklemek yanlış değildir. Fakat bu yarı yarıya beklenti ancak büyük sayılar söz konusu olduğunda mantıklıdır. Bin defa yazı tura atılacaksa beklentinin 500 defa tura, 500 defa yazı olması mantıklıdır ama bir sonraki atışta yazı mı, tura mı geleceği ile ilgili bir tahminde bulunmak mantıksızdır.
Bu mantık hatasına düşme nedenimizin başında, küçük örneklerin büyükleri neden temsil etmediğini kavramak konusundaki güçlüğümüz gelir. Ayrıca birbirinden bağımsız olayların, kendi kendini düzelten süreçler olmadığını anlamak da kolay değildir.
Nasıl üstesinden geliriz?
Araştırmalar konu ile ilgili eğitim almış kişilerin bile bu mantık hatasına düşmekten kurtulamadıklarını göstermiştir. Kumarbaz safsatasına düşmemek için yapmamız gereken, akıl yürütmede kullandığımız önermelerin birbiri ile ilişkili olup olmadıklarını kendimize sormaktır.
“Altı altı” gelen bir zarın bir sonraki atışta altı altı gelme ihtimalini düşürdüğüne inanmak, zarın bir hafızası ve bilinci olduğunu varsaymak kadar anlamsızdır. Önermeler arasında bir ilişki var gibi gözüktüğünde bu ilişkinin neden kaynaklandığını sorgulayarak, bu hataya düşmekten kurtulabiliriz.
Olayların aslında birbirinden bağımsız olduğunu fark ediyor ve bunun gerekçelerini karşınızdakine anlatmakta zorluk çekiyorsanız, zar örneğini kullanabilirsiniz. Zar örneği bu fenomenin anlaşılmasını kolaylaştırır. Durumun karışıklığını örnekle gideremiyorsanız grafik kullanmak etkili olabilir. Grafik üzerinde değişkenlerin bağımsız olduğunu göstermek çok daha kolaydır.
Kumarbaz safsatasının dayandığı inançlar bazen doğru çıkar!
Bazen çok nadir olarak gerçekleşen bir olayın gerçekleşmesi rastlantısal olmayabilir. Örneğin zarların 10 defa üst üste “altı altı” geldiğini görmek mümkündür. Bu beklenmedik ihtimalin gerçekleşmesi zarların hileli olabileceğinden şüphelenmemize yol açsa da bunun şans eseri gerçekleşmiş olma ihtimali devam etmektedir. Ancak paranın 50 defa üst üste tura gelme ihtimali 1.126 katrilyonda 1’dir. Dolayısıyla bunu gördüğümüzde paranın hileli olduğunu düşünmek makuldür.
Olasılıkları ölçmenin yöntemi karmaşık olsa da kumarbaz safsatasını farkında olmak ve bağımsız olayların birbirini etkilediği yanılgısından kaçınmak yanı sıra bazı durumlarda görmediğimiz bir ilişkinin var olup olmadığını sorgulamak yanlış olmaz.
Kaynaklar: