İnsanların sıklıkla düştükleri bilişsel yanılgılardan biri, çok karmaşık ve anlaşılması zor olan argümanları üzerinde düşünmeden otomatik olarak reddetme eğilimidir. Bu etkiye “aşırı geri tepme etkisi” (The overkill backfire effect) denir. Bu yanılgının hesaba katılması, doğru değerlendirme için önemlidir. Bu makalede, insanların neden bu yanılgıya düştüğü, yanılgıya düşmenin riskleri ve yanılgının nasıl bertaraf edebileceği ile ilgili önemli bilgiler özetlenmiştir.
Aşırı geri tepme etkisi nedir?
İnsanların kendileri için anlaşılması daha kolay olan açıklamaları, daha zor olanlara göre tercih etmelerine neden olan bilişsel yanılgıdır.
Örneğin, birisine görüşünün neden yanlış olduğunu 3 argümanla açıklamak, 10 argümanla açıklamaktan çok daha etkilidir.
Aşırı geri tepme etkisi, insanların inançları ile çelişen kanıtlarla karşılaştıklarında, inançlarından şüphe etmek yerine, kanıtı reddetme eğilimi gösterme yanılgısı olan “geri tepme etkisi”nin alt başlıklarından biridir. (Geri tepme etkisi, insanın sahip olduğu görüşlerini ve inançlarını destekleyen bilgileri araması, yorumlaması ve hatırlaması şeklinde ortaya çıkar. Geri tepme etkisi ile daha detaylı bilgi için tıklayabilirsiniz.)
Neden bu yanılgıya düşeriz?
Bunun en önemli sebebi bilişsel maliyetinin yüksek olmasıdır. Çok sayıda bilgiyi edinme, akıl yürütme vb. bilişsel işlemlerin gerekli olduğu durumlarda zorluk ve karmaşıklık arttıkça, inanların bunu başarı ile yapabilme ihtimalleri düşer.
Oysa genellikle insanlar ikna edici olabilmek için mümkün olduğunca çok argüman sunmak isterler. Ancak fazla argüman sunmak amaca hizmet etmeyi bırakın zarar verir.
Örneğin, konu ile ilgili bir araştırmada, katılımcılardan kendilerine ait belirli bir inancın neden yanlış olabileceği hakkında düşünmeleri ve buldukları nedenleri açıklamaları istenir. Az sayıda neden bulan katılımcılar, inançlarını değiştirme eğilimi gösterirken, çok sayıda neden bulanların inançlarının daha da keskinleştiği görülmüştür.
Bu durum bilhassa yaygın mitlerin çürütülmesinde önemlidir. Putları yıkmak gerektiğinde, kompleks bilimsel kanıtlardan daha etkili olan, basit ve net gerçekler sunmaktır. Konu ile ilgili bir makalede şöyle denilmektedir. “Basit mitler, uzun karmaşık tekziplerden çok daha caziptir.”
Aşırı geri tepme etkisi nasıl engellenir?
Aşırı geri tepme etkisini önlemek için argümanları mümkün olduğunca basitleştirmek, kısa ve öz olmasına gayret etmek, karşınızdaki kişinin anlamayacağı jargon ve terim kullanmamak gerekir. Bununla birlikte eğer herhangi bir istatistiksel bilgi sunuyorsanız, karşınızdaki kişinin anlamasını kolaylaştırmak için bunu basit terimlerle açıklamaya çalışmalısınız.
Argümanların basitleştirilmesinde içinde bulunulan koşullara da dikkat edilmelidir. Akademik bir çevrede sunduğunuz argümanların basitliği ile bir barda karşılaştığınız birine sunduğunuz argümanlar karmaşıklık ve detay anlamında farklı olabilir.
Yani asıl önemli olan argümanı doğru şekilde basitleştirmektir. Buradaki kriter argümanı sunduğunuz kişi için kolaylıkla anlaşılabilir olmasıdır. Kolaylıkla algılanan argümanlar, insanların yeni fikirlere daha açık olmalarını sağlar.
Bununla birlikte konuya basit açıklama ile başlamak her zaman avantajlıdır. Karşınızdaki kişi konuya ilgi duyarsa ve daha çok bilgi edinmek isterse zaten soru soracaktır. Böylece siz de “aşırı geri tepme etkisi”ni bertaraf ederek, argümanınızı güçlendirme şansına kavuşursunuz. Bunun tersine son derece kompleks bir açıklamayla başlayacak olursanız, aşırı geri tepme etkisi ile karşılaşabileceğiniz gibi karşınızdaki kişinin konuya ilgisini kaybetmesi ihtimalini de artırmış olursunuz.
Bazen terim kullanmaktan kaçınmak daha fazla kelime kullanılmasını gerektirir. Bu da özlü konuşma kuralı ile çelişir fakat önceliğiniz anlaşılır olmak olmalıdır. Anlaşılır olma amacına hizmet ettiği sürece fazla kelime kullanmaktan kaçınmayın.
En güçlü kanıtlarınıza odaklanın!
Tartışmada en güçlü kanıtlarınıza odaklanın. Bu tutum korkuluk safsatasından da kaçınmanıza yardımcı olur. Korkuluk safsatası, temel iddianın çarptırılarak zayıflatılmış, yani adeta korkuluk haline getirilmiş olan versiyonuna saldırmaktır. Çok fazla kanıt sunmanız durumunda, karşı tarafın çarptırma yapabileceği alanı da genişletmiş olursunuz.
Sonuç olarak, öncelikle temel argümanınızla yola çıkın, gerekirse ve karşınızdaki kişi bunalmış görünmüyorsa diğer argümanları sunarak, temel argümanlarınızı destekleyebilirsiniz. Bu retorik teknik, iddianızı savunurken daha az savunmasız kalmanızı sağlayacaktır.
Diyelim ki bir iddianızı destekleyen 5 kanıtınız var. Bunlardan üçü güçlü, ikisi zayıf. Sadece 3 kanıtı sunun. Güçlü ve anlaşılması kolay argümanlara odaklanmak, aşırı geri tepme etkisine maruz kalma ihtimalinizi azaltacağı gibi sizin de iddianızı destekleyecek yeterince kanıtınız olup olmadığını yeniden düşünmenizi sağlayacaktır.
Öz değerlendirme yapın!
Hepimiz insanız, bu etkilere karşı hepimiz belli ölçüde hassasız. Buraya kadar bir iddiamızı savunurken karşı tarafın bu etkiyle maruz kalarak, iddiamızı reddetmesi durumunu nasıl fark edeceğimizi ve bunu önlemek için neler yapacağımızı tartıştık. Ancak bu olumsuz etkiye bizzat kendimiz de maruz kalıyor olabiliriz. Bu nedenle karşımızdaki insanı dinlerken bu bilişsel etkiye maruz kalıp kalmadığımızı kontrol etmemiz önemlidir.
Otomatik olarak kabul ettiğiniz bir iddia söz konusu olduğunda kendinize şunu sorun: Bu iddiayı anlamak için muhakeme yeteneğimi kullandım mı, iddiaya gerçekten konsantre oldum mu? Ya da tam tersine otomatik olarak reddetme eğilimi gösterdiğiniz bir iddiayı çok karmaşık olduğu için reddediyor olabilir misiniz?
Aşırı geri tepme etkisine maruz kaldığınızı düşünüyorsanız, başka insanlarda tespit ettiğinizde uygulayacağınız yöntemleri, bizzat kendinize uygulayarak, daha doğru akıl yürütebilir ve daha doğru çıkarımlara ulaşabilirsiniz.