Göçmen kuşların göç yolculukları, olağanüstü görüntüleriyle insanoğlunun çok eski çağlardan beri merakını cezbetmiştir. Ornitologların ve diğer araştırmacıların yaptıkları çalışmalar, göçmen kuşların iki uç nokta arasında aynı rotayı izleyerek göç ettiklerini göstermiştir. Üstelik bu iki uç arasında binlerce kilometre mesafe olabilir. Öte yandan biz insanlar, bazen evimizin yolunu bulmakta bile zorlanırız. Peki kuşların bu üstün yeteneklerinin ardında yatan sır nedir?
Göçmen kuşlar hakkında temel bilgiler
Dünyada yaklaşık 10.000 kuş türü vardır ve bunların yaklaşık %20’si uzun mesafeli göçmen kuşlardır. Bu göçmen türler, “üreme” ve “kışlama” alanları arasında, kuzey-güney hattında göç ederler. Göçün en önemli 3 temel nedeni vardır:
- Üreme,
- Yiyecek bulma,
- Tehditlerinden korunma.
İlkbaharda Kuzey yarımküreye gelen göçmen kuşlar, yılın dörtte üçünü Kuzey yarımkürede geçirirler. Kuzey yarımküre için kış başlarken, daha sıcak olan bölgelere doğru kanat çırpmaya başlarlar. Ülkemizde leylekler, kırlangıçlar başta olmak üzere pek çok göçmen kuş, sonbahar geldiğinde Afrika’ya göç ederler. İlkbaharda ise geri dönerler. Türkiye, Avrupa ve Afrika arasındaki göç yolları üzerinde bulunur ve 400’den fazla göçmen kuş türünü barındırır. Bazı göçmen kuşlar gece, bazıları gündüz yol alırlar. Yüzerek göç eden göçmen kuşlar da vardır.
İnsanoğlu, 3 bin yıldan daha uzun bir süredir, kuşların göçünü izliyor ancak halen cevabı bulunmamış sorularımız var.
Kuşlar nasıl yollarını bulurlar?
Uzun yıllar boyunca araştırmacılar, kuşların yollarını görsel belirteçleri takip ederek bulduklarına inanmıştır. Oysa bugün ornitologlara göre, görsel belirteçler, özel sesler, farklı kokular ve hatta sosyal ipuçları, kuşların yolunu bulmasında rol oynuyor. Binlerce metre yüksekte uçtuğunuzu düşünün tıpkı bir haritaya bakar gibi nehirler, ormanlar, dağlar gibi doğal yeryüzü şekillerini görebilir ve bu doğal haritaya bakarak yolunuzu bulabilirsiniz.
Kuşların göç yollarının zihinsel bir haritasını oluşturduklarına ve yaşam boyu (yeryüzü şekilleri çok hızlı değişmediği için) etkili bir şekilde kullanabildiklerine inanılmaktadır. Genç kuşların, bu zihinsel haritayı, anne-baba ya da diğer yetişkin kuşlarla yolculuk ederek, sosyal öğrenme ile edindikleri düşünülmektedir. Fakat yeryüzü şekillerinin görülemediği örneğin gece uçuşu sırasında da kuşlar yolunu bulabilirler. Çünkü gökyüzü belirteçleri de göçmen kuşlara yol gösterebilir. Bazı göçmen kuş türlerinin, yollarını tıpkı eski denizciler gibi Güneş’e, Ay’a ve yıldızlara bakarak bulduklarını kanıtlayan gözlemler yapılmıştır.
Doğal Pusula
Bazı kuşların gaga ve boyun kısımlarında ferromanyetik tanecikler olduğunun görülmesi, göçmen kuşların yollarını nasıl buldukları sorusu ile ilgili yeni bir keşfin yapılmasını sağlamıştır. Ferromanyetik tanecikler, kuşun Dünyanın manyetik alanının kuvvet çizgilerine göre yönlerini tayin edebilmelerine imkan vermektedir.
Bu tezin doğruluğunu sınamak için yapılan deneyde kuşların vücuduna, ferromanyetik tanecikleri etkisiz kılacak güçlü bir mıknatıs bağlanır ve yön bulma kabiliyetlerinin sürüp sürmediği gözlemlenir. Mıknatıs bağlanan kuşlar yönlerini bulamazlar. Bir başka deneyde ise yapay güney manyetik dalgası yaratılmış ve kuşların bu manyetik dalgaya göre hareket yönlerini belirledikleri gözlemlenmiştir.
Ancak ferromanyetik tanecikler sayesinde elde edilen bilgiler, tek başına kuşun yolunu bulmasına yetmez. Bu bilgiler kuşun gözlerindeki foto reseptörlerden gelen bilgilerle birleştirerek adeta doğal bir pusulaya dönüşür.
Doğal pusulaya benzettiğimiz bu özellik manyetik alan algılayıcısının kuşun retinasındaki hücrelerde nasıl bulunabildiği ve nasıl bir mekanizma ile çalıştığı konusundaki araştırmalar devam etmektedir. Hatta bu alan kuantum biyolojisinin de yeni alanlarından biridir.
Sonuç olarak aydınlatamadığımız alanlarla ilgili birçok teori geliştirilmiş olmakla birlikte kuantum açıklaması bilim dünyasında daha fazla taraftar bulmaktadır. Göçmen kuşların yollarını nasıl buldukları konusu çok önemli bir konudur. Çünkü insanlar tarafından yapılan radyo kuleleri, elektrik hatları vb. kuşların manyetik alan algısını etkileyebilir. Bu doğal olmayan manyetik alanlar, kuş popülasyonlarının göç örüntülerini bozarak birçok kuş türünün yok olmasına yol açabilir.