Güneş’te nükleer reaksiyonlar nedeniyle açığa çıkan enerji, dalgalar halinde Dünya’ya ulaşır. Atmosfer, ölümcül ışınların birçoğunu süzer. ancak yeryüzüne ulaşan UV ışınları gibi zararlı etkileri olan ışınlar vardır. UV ışınları, cilt hücrelerinin DNA’sına zarar verir, hücrelerin yapısını değiştirir. Zarar gören hücrelerin birçoğu, güneş yanığı sonrası oluşan deri soyulmasında görüldüğü gibi ölür. Derinin soyulması, yanan ve kuruyan hücrelerin ölmesi değil, DNA’sı zarar gören hücrenin, kansere neden olmamak için ölmesidir! Zarar görmüş hücre, kendilerini tamir edemezse veya ölmezse, kansere neden olur.
UV ışınlarının faydalı olduğu durumlar da vardır. Cildimiz, kemik gelişiminde çok önemli yeri olan D vitaminini, UV ışınları ile sentezler.
DNA Nedir? Zararlı etkilere nasıl reaksiyon verir?
DNA, organizmaların canlılık işlevlerini ve biyolojik gelişmelerini sağlayan bilginin depolandığı ve taşındığı nükleik asittir. DNA, hücrelere ne yapacaklarını söyler. Bu talimatlar çok kolay öğrenilebilecek bir lisanla yazılmıştır. Bu lisanda, sadece 4 tane harf vardır: A, C, G ve T. Her harf farklı bir molekülü ifade eder.
A = adenine, C = cytosine, G = guanine, T = thymine
Bu moleküller, yapboz parçaları gibi bir araya gelirler. Genetik kod, eski büyük diller gibi harf yığınlarından oluşmaz. Onlar, tıpkı bir kelime ve cümle gibi yan yana dizilirler. Bu dildeki bu cümleler, çok çok uzun olabilir.
4 harfli bir dilin sıkıcı olacağını düşünebilirsiniz ancak bu harflerle oluşan kelimeler, iki sıranın üst üste gelerek birleşmesinden oluşur. Tek sıralı dizi, kendisine bir partner bularak, yaşam talimatlarını taşıyan DNA’yı meydana getirir.
UV ışınları, bu talimatları oluşturan harfleri, kelimeleri, hatta bazen bütün metni değiştirebilir. Üstelik bunu birkaç farklı şekilde yapabilir.
UV ışınları, DNA sarmalındaki bir harfi, birçok harfi ve hatta milyonlarca harfi yok edebilir. Bu değişiklikler, zamanında tamir edilmezse, kalıcı hasara yol açabilir. Bazı hasarlar önemli değildir. Ancak bazı kritik DNA hasarları düzeltilemezse, kansere yol açar hatta hasarlı kodlar gelecek kuşaklara aktarılabilir.
Radyasyonun yol açtığı zararlarından biri, bu uzun dizilerden bir harfin kırılmasıdır. Hücrelerimiz bunu tamir etmekte oldukça başarılıdır. Fakat zor olan, çift sarmalda meydana gelen hasardır. Bu durumda DNA silinebilir, yanlış kopyalanabilir yada olmaması gereken bir yere sıkışabilir. Bu problemler kanserin ve genetik bozukluğun nedenidir.
Kromozom DNA’nın deposuna benzetilebilir. DNA’nın bu uzun parçası, insanı yapan talimatları içerir. Kromozom, aslında sıkı bir şekilde bir araya gelmiş DNA sarmalları destesidir. Her birimizde bundan iki set vardır. Biri anneden, biri babadan gelir. Ancak annenin yumurtasından veya babanın sperminden gelen kromozom, maruz kaldığı radyasyon nedeni ile hasar görmüşse, DNA’nın bazı parçaları eksik ya da yanlış yerleştirilmiş olabilir. Bu durum bazı genetik bozukluklara yol açar.
Radyasyon hasarının yarattığı bir başka problem ise temel yapısal değişiklikler yolu ile ortaya çıkar. Bu yapısal değişimler, örneğin G’nin A gibi gözükmesi şeklinde olabilir. Bu küçücük değişiklik, DNA’nın kopyalanması sırasında bir sorun haline gelebilir. Çünkü hücre bölünürken G’yi, A olarak okunursa, yeni hücrenin DNA’sını bu bilgiye göre kopyalar. DNA’da oluşacak bu küçük değişim, talimatlarda büyük bir değişikliğe neden olabilir. Bu talimat değişikliği, bazen tamamen zararsızdır. Örneğin “meyve” kelimesinin, “meyva” diye yazılması yanlıştır ancak her ikisi de aynı manaya gelir. Yani harf yanlış olsa da anlam değişmemiştir. Bazen de kanser sebebi gibi ağır sonuçlara da yol açabilir.
UV ışınları, DNA temel eşleşmesine zarar verebilir. UV ışınları genelikle birbirine bitişik olan iki T’yi birbirine yapıştırır. Hücrede bu sorunu çözmenin yolları var: Tamir etmek yada ölmek. Eğer çok sayıda TT çifti varsa, hücre bununla baş edemez. Çok fazla sayıda thymine dimer içeren hücrelerin bir çoğu ölür. Güneş yanmasından sonra derimiz soyulduğunda bunu görebiliriz. Eğer hücreler kendilerini tamir edemezse ve ölmezlerse kansere neden olurlar. Melanom, UV ışınları nedeni meydana gelen ve en sık rastlanan deri kanseri, bu şekilde oluşur. Hücrelerimizin DNA’da meydana gelen hasarları giderme kabiliyetine güvenmeyelim, mutlaka güneş kremi kullanalım.