Buzdolabını açıp ne aradığınızı unuttuğunuz oluyor mu? Ya da gözlüğünüzü almak için oturma odasına gidip başka bir şey yapıp döndüğünüz? Belki de hepsinden kötüsü kendinizi bir odanın ortasında ayakta dikilip, boş boş etrafa bakarken bulmak. Neden buradayım, ne yapıyorum?
Sıklıkla ortaya çıkan bu ürkütücü deneyimlerin nedeni psikolojide “kapı etkisi” adı ile tanımlanmış bir fenomenden kaynaklanıyor.
Hafıza
Beyinle ilgili çalışmaların yapılmaya başlandığı ilk yıllarda bilim insanları, insan hafızasının çok sayıda bölmesi ve bölmelerin içinde de küçük kutuların olduğu bir dolaba benzediği kanısındaydılar. Bu kanı kutuların sonsuza kadar sabit durduğu ve istenildiğinde onlara başvurulabileceği anlamına gelmekteydi. Ancak daha sonra yapılan araştırmalar bunun böyle olmadığını gösterdi. Beynimizin karmaşık ve sofistike yeteneklerle donatılmış prensiplerle çalıştığı ve hafızanın her daim değişen bir yapısı olduğu anlaşılmıştır.
İnsan hafızası doğrusal bir hikayeden ziyade oluşturan kişiye göre şekil alan ve bölümlerden oluşan (episodik) bir yapıya sahiptir. Örneğin üç kişi arasında geçmiş bir olayı, bu olaya dahil olan üç kişi de farklı hatırlayabilir.
Kapı Etkisi ile ilgili ilginç bir çalışma;
Notre Dame Üniversitesi’nde Gabriel Radvansky ve meslektaşlarının gerçekleştirdikleri çalışmada kapılardan geçip farklı odalara girmenin unutturucu bir etkisi olduğu gözlemlenmiştir.
Birinci aşamada, katılımcılardan sanal bir gerçeklik ortamında gezinmeleri istenir. Sanal ortamda bazıları büyük bazıları küçük 55 oda bulunmaktadır. Büyük odalarda ikişer masa, küçük odalarda ise birer masa vardır. Her bir masanın üzerinde de katılımcı tarafından alındıktan sonra görünmeyecek bir nesne bulunmaktadır. Katılımcıların görevi nesneleri toplamak ve bir masada biriktirmektir.
Deneyde, görevini yerine getiren katılımcının bir kapıdan geçmesi ve yeni bir odaya girmesi gerekirse hatırlama performansının düştüğü gözlemlenmiştir. Ancak katılımcının yürümesi gereken mesafe tam olarak aynı olduğu halde bir kapıdan geçmesi gerekmiyorsa yani katılımcı görevi bulunduğu odada gerçekleştiriyorsa daha yüksek bir hafıza performansı sergilemiştir.
Daha sonra deney, gerçek odalar ve masalar kullanılarak tekrarlandığında sonuç değişmemiştir. Kapıdan geçmek katılımcıların hafıza görevlerini yerine getirmelerini zorlaştırmaktadır.
Kapı etkisinin ardındaki sebep nedir?
Buna benzer fenomenlerin nedenlerini bir fizik problemi nedeni gibi ortaya koymak mümkün değildir. Konu üzerinde çalışan psikologların fenomenin ortaya çıkmasına neden olan faktörlerle ilgili hipotezleri olmuştur. Bu hipotezlerden birinde kişinin bulunduğu ortamdan çıkarak yeni bir ortama girmesinin zihinsel bir blokaja ve hafızanın bölünmesi deneyimine neden olduğu ileri sürülür.
Ayrıca kapıdan geçerek yeni bir odaya girmenin hafızanın sıfırlanmasına yol açtığı düşünülmektedir. Kapı etkisi, “konum güncelleme etkisi” adı ile de anılmaktadır.
Sonuç olarak bir odaya girip ne yapacağını hatırlayamadığı için hafıza performansının düşmekte olduğuna kanaat getirip, bu sorunun Alzeimer hastalığına giden yolun ilk adımı olmasından korkanlardan biriyseniz rahat bir nefes alabilirsiniz. Bu deneyimin ne zekayla ne de hafıza performansıyla ilişkisi yoktur ve neredeyse herkes bu nahoş deneyimi yaşamaktadır.