Öğrenilmiş çaresizlik, belli bir durumda sürekli olarak olumsuz tepki alma deneyimi sonucunda ortaya çıkan başarısızlığı kökten kabullenme durumudur. Başarısızlığı kabulleniş öylesine güçlü bir psikolojik etkidir ki bazen başarısızlığın önündeki tüm engeller kalksa da kişi başarısız olacağına inandığı için engelin kalkmış olduğunu fark edemez.
Öğrenilmiş çaresizlik kendini gerçekleştiren kehanet gibi deneyimleyen kişinin kaderi olabilir. Üstelik öğrenilmiş çaresizlik girdabına kapılmış kişinin tek handikabı belirli bir konuda başarısız olmakla da sınırlı kalmaz. Bu durum, ruh sağlığını ve kişisel gelişimi de olumsuz etkiler. Öğrenilmiş çaresizlik farklı boyutlarda hemen herkeste görülebilen bir durumdur.
Öğrenilmiş çaresizlik nedir?
Geçmiş deneyimlere dayanarak içinde bulundukları durumdan olumsuz bir sonuç alacağını kabullenme durumudur. Geçmiş deneyimlerinde sürekli olarak olumsuz geri bildirim almış kişilerde buna bağlı olarak gelişmiş kökten bir kabulleniş durumu olarak da tarif edilebilir.
Öğrenilmiş çaresizliğin iki temel göstergesi:
- Kişi belli bir olay tipinin sürekli olarak olumsuz bir sonuca varacağına inanmaktadır.
- Bu olumsuzluğu değiştirmek için yapabileceği hiçbir şey olmadığına emindir.
Önemli not: Öğrenilmiş çaresizliğin gelişmesi için çaresizliği kişinin bizzat kendisinin deneyimlemesi de gerekmez. Tekrarlayan olumsuz deneyimleri yaşan bir kişiyi izlemek de bu düşünce durumumun gelişmesi için yeterli olabilir.
Öğrenilmiş çaresizlik örnekleri:
Hayvan Örnekleri:
Hayvanlar ile ilgili örnekler deneylere dayanmaktadır. Konu ile ilgili en ilginç ve net sonuçlara ulaşan deney şöyledir:
Köpeklerin denek olarak kullanıldığı bu deneyde araştırmacılar, köpekleri iki farklı kafese yerleştirirler. Bu kafeslerin zeminine yerleştirilen bir düzenekle köpeklere elektrik verilebilmektedir. Ancak kafesler arasında bir fark vardır: Kafeslerden birinde köpeklerin basarak elektrik şokunu durdurabilecekleri bir düğme bulunmaktadır. Diğer kafeste ise bir durdurma düğmesi yoktur. Köpeklere belli aralıklarla elektrik şoku verilir. Bir süre sonra elektrik şokunu durdurma düğmesi olan kafesteki köpekler, düğmeye basmaları gerektiğini öğrenirler ve şok verildiğinde düğmeye basarak çektikleri acıyı durdururlar. Ancak diğer kafesteki köpekler, bir durdurma düğmeleri olmadığından sadece çaresizlik deneyimi yaşarlar. Bir süre sonra bütün köpekler başka bir kafeste toplanır, bu kafeste bir şok durdurma düğmesi yoktur ancak kafesin çitleri köpeklerin kaçmalarına izin verecek kadar alçaktır. Elektrik şoku verildiğinde düğmeli kafesten gelen köpekler, çitten atlayarak kafesten kurtulurken düğmesiz kafesten gelenler kafeste kalarak, elektrik şokuna maruz kalmaya devam eder.
Birinci kafesteki köpekler elektrik şokunu durdurabileceklerini ve bunu yapabilmek için bir yol aramaları gerektiğini öğrenmişlerdir. İkinci kafesteki köpekler ise sadece çaresizliği deneyimlemişlerdir. Bu köpekler elektrik şokunu durdurmak için hiçbir girişimde bulunmamışlar, pasif bir şekilde acı verici şokun bitmesini beklemişlerdir.
Genel olarak bu deney; bireyin bir alanda olumsuz sonuçlardan kaçamayacağı ile ilgili bir deneyiminin nasıl farklı olumsuz durumlardan da kaçamayacağına inanmasına yol açtığını göstermiştir.
Çaresizliği öğrenmiş olan bu köpekler, farklı bir ortama yerleştirildiklerinde de şoktan kaçamayacaklarına inanmaya devam etmiş, tamamen özgür ve diğer kafesten gelen köpeklerle eşit şartlara tabi oldukları halde acıdan kaçmaya teşebbüs dahi etmemişlerdir.
Not: Görmüş olduğunuz gibi öğrenilmiş çaresizlik ile ilgili hayvan deneylerinde son derece acımasız bir metodoloji kullanmıştır. Ancak bu deneyleri gizlemek, deneylerin yapıldıklarını inkar etmek olacağından makalemizde bu deneye yer verilmiştir.
İnsan örnekleri:
Öğrenilmiş çaresizliğin insanları doğal ortamlarında nasıl etkileyebileceğine dair birçok örnek vardır:
- Uzun süre hastanede yatan hastaların ailelerinde öğrenilmiş çaresizlik belirtileri sıklıkla gözlemlenir. Sevdikleri kişinin iyileşmesini sağlama konusunda ellerinden bir şey gelmediğini uzun zaman deneyimlemek öğrenilmiş çaresizliğin gelişmesine ve yerleşmesine neden olabilir.
- Öğrenme güçlüğü yaşayan öğrencilerin birçoğunda öğrenilmiş çaresizlik gözlemlenir. Öğrenme güçlüğüne, öğrenilmiş çaresizliğin eklenmesi öğrenmeyi ve akademik başarıyı daha da zorlaştırır ve bu ikisi birbirini pekiştirir.
- Artrit, lupus, multipl skleroz vb. kronik hastalıklarla mücadele eden kişilerde (sağlık durumlarını kendi çabaları ile iyileştireme imkanına sahip olmadıklarını gösteren uzun deneyimlerin sonucunda) öğrenilmiş çaresizliğin gelişmesi muhtemeldir.
Bütün bu örnekler olumlu sonuca ulaşma çabalarının etkili olmadığı ve sürekli olarak olumsuz sonuçların deneyimlenmesinin öğrenilmiş çaresizliğe yol açtığını göstermektedir.
Not: Öğrenilmiş çaresizliğin negatif etkileri ve bunun sorunun üstesinden gelme teknikleri ile ilgili bilimsel çalışmalardan derlenmiş özet, yarın yayınlanacak makalemizin konusu olacaktır.
Kaynaklar:
- Taylor&Francis Online – Persistence of Learned Helplessness in Human.
- APA Psyc NET – Generality of learned helplessness in man
- Chest Journal – Learned Helplessness Among Families and Surrogate Decision-Makers of Patients Admitted to Medical, Surgical, and Trauma ICUs.
- Taylor&Francis Online – Learned Helplessness and Psychological Adjustment II: Effects of learning disabilities and low achievement.
- Wiley Online Library – Association between socioeconomic status, learned helplessness, and disease outcome in patients with inflammatory polyarthritis.
- APA Psyc Net – Helplessness and depression in rheumatoid arthritis
- Wiley Online Library – Learned helplessness in systemic lupus erythematosus: analysis using the rheumatology attitudes index
- Ovid – Learned Helplessness in the Multiple Sclerosis Population.