Çoğumuz bu isme, adı ile anılan viyadük vesilesiyle aşina olsak da aslında Molla Gürani, Osmanlı Tarihi’nin en renkli karakterlerinden biridir. Hatta Osmanlı’nın en büyük padişahlarından biri olan Fatih Sultan Mehmet’i yetiştiren hoca olarak tarihimize tesir etmiş önemli bir şahsiyettir.
Nerelidir?
Doğu illerinden birinde doğduğu kesindir ama tam olarak neresi olduğu konusunda farklı iddialar vardır. Aslen Şehrizor Kürtlerinden olduğu da söylenir, İran’ın Nişabur havalisindeki bir köyde doğduğu da… Çoğunlukla kabul edilen görüş, 1410’da Diyarbakır’ın Güran kasabasında dünyaya geldiği yönündedir.
Eğitimi
Çok küçük yaşta Kur’an’ı ezberlemiş; Bağdat, Diyarbakır, Şam, Kudüs ve Kahire’de zamanın alimlerinden Kur’an, fıkıh, hadis dersleri almış ve müderrislik yapmıştır. Zamanla tanınan ve sayılan bir alim olmuştur. Bu ünü II. Murad ile tanışmasını sağlamıştır. II. Murad bu şahsına münhasır hocadan etkilenmiş, önce dedesi Murad-ı Hüdavendigar Gazi’nin medresesine sonra da Yıldırım Medresesi’ne tayin etmiş ve nihayet şehzadesinin baş hocası olarak atamıştır.
Fatih Sultan Mehmet ile İlişkisi
Fatih’le hocası Molla Gürani arasındaki enteresan ilişkiyi tanımlamak için işe önce öğrencinin şahsına münhasır karakterinden başlayalım. Fatih Sultan Mehmet, sadece İstanbul’u feth eden padişah olduğu için değil, Osmanlı İmparatorluğu’nun esaslarını belirleyen padişah olduğu için tarihimizin en önemli karakterlerinden biridir. İstanbul’u aldıktan sonra devlet yapısında pek çok değişiklik yapmıştır. Meşhur kanunnamesinde padişahları erişilmez mutlak otorite konumuna yerleştirmiş, padişahın bağımsızlığına halel gelmemesi için her türlü önlemi almıştır. Kendisinden önceki hükümdarların kullandığı “Bey” unvanını “sultan”, “efendi” ve “yüce emir” olarak değiştirmiştir. Ülke yönetiminde etkin olan devletin ileri gelen ailelerinin etkinliklerine çeşitli yöntemlerle son vermiştir. Ahilerden ve Uç Beylerinden yönetimde söz sahibi olanları tavsiye etmiştir. Devşirme sistemini değiştirmiş, hatta tahta çıkarken kendisini destekleyen kişileri bile tavsiye etmiştir. Çünkü bir hükümdarın vefa duymasını bile mutlak otoritesine halel getirecek bir unsur olarak görmüştür.
Küçük yaşta Manisa Sancağı’na gönderilen dik başlılığı, asi tavırları ile bütün hocalara kök söktüren Mehmet, kendisi gibi son derece mağrur bir kişiliğe sahip olan hocasıyla olağanüstü bir ilişki kurmuştur. Hatta Molla Gürani’nin, “beylik” unvanını yetersiz bulan Osmanlı sultanı Fatih’e hayatı boyunca “Mehmet” diye hitap ettiği söylenir.
1451’de tahta ikinci kez çıkan II. Mehmet, hocasına vezirlik teklif eder. Molla Gürani teklifi kabul etmez. Bunun üzerine kazaskerliğe getirilir. Molla Gürani, İstanbul’un fethi sırasındaki zor günlerde, kararlılık konusunda Mehmet’i teşvik edenlerin başında yer almıştır. Fethi haber vermek için Memlük Sultanı’na gönderilen bir üslup şaheseri kabul edilen meşhur fetihnameyi kaleme alan da Molla Gürani olmuştur.
Mağrurluk ve şahsına münhasırlık bakımından birbirine benzeyen bu iki güçlü karakterin ilişkileri tahmin edileceği gibi fırtınalı dönemlerden geçmiştir. Bursa kadılığı yaptığı sırada Molla Gürani, sultanın isteklerine uygun davranmadığı için görevden uzaklaştırılmıştır. Bunun üzerine Kahire’ye giden Molla Gürani, bir süre sonra sevgili öğrencisi tarafından çağırılmıştır. Çevresinden gördüğü büyük hürmete ve gitmemesi yönündeki ısrarlara rağmen, Fatih’in davetine kayıtsız kalmamış ve 1458’de yeniden payitahta gelmiştir. Bir süre Bursa’da kadılık yapmış, 1462’de İstanbul Müftüsü olmuştur. 1480’de ise Şeyhülislamlığa getirilmiştir. II. Beyazıd döneminde de görevini ve mağrur tavrını sürdürmüştür.
1488 kışında, vasiyet ettiği gibi II. Beyazıd tarafından kıldırılan cenaze namazı ardından cenazesi yoksul bir kul gibi hasır üzerinde taşınarak defnedilmiştir. Borçları, vasiyetine uygun olarak II. Beyazıd tarafından ödenmiştir. Kabri Fındıkzade semtindeki Karamani Piri Mehmet Paşa Camii’nin karşısındadır.
Önemli Eserleri
- Gâyet-ül-Emânî fî Tefsîr-i Seb’il-Mesânî
- El-Kevser-ül-Cârî alâ Riyâd-il-Buhârî: Sahîh-i Buhârî’ye yazdığı şerh
- Şâtıbiyye Kasîdesi’nin Ca’berî şerhine dair bir hâşiye
- Keşf-ül-Esrâr an Kırâat-il-Eimmet-il-Ahyâr
- Şerh-i Cem’ul-Cevâmi: (fıkıh usulüne dâir)
- Arûz ilmiyle ilgili bir kasîde
Molla Gürani sadece davranışlarıyla değil, fıkıh ve tefsir kitaplarında sergilediği düşünceleriyle de bağımsız bir düşüceli biri olduğunu gözler önüne sermiştir.