Hadikap prensibi, ilk olarak 1975 yılında biyolog Amotz Zahavito tarafından geliştirilen bir teoridir. Hayvanlar ve insanlar arasında örneklerine sıklıkla rastlanır. Handikap prensibinin dayandığı fikir: Aldığınız risk ya da ödediğiniz bedel ne kadar büyükse, vermek istediğiniz mesajın güvenilirliği de o kadar artar.
Handikap Prensibi Teorisi
Örneğin tavuskuşunun kuyruğu ne kadar görkemli ise yırtıcılardan kaçması o kadar zordur. Çünkü büyük bir kuyruk, yiyecek bulmak için harcaması gereken enerji miktarını artırır. Fonksiyonel hiçbir amacı olmayan bu kuyruk, çevresindeki hayvanlara ne kadar güçlü olduğunu anlatır. Zira bu onun yırtıcılardan kaçma ve yiyecek bulma konusundaki gücüne olan güveninin göstergesidir.
Hayvanlar aleminden başka örnekler:
Bazı ceylanların, çita gördüklerinde kaçmak yerine zıpladıkları gözlenmiştir. Başlangıçta bunun diğer ceylanları uyarmak için yapılan bir davranış olduğu sanılmıştır. Ancak bütün ceylanların çitayı fark etmesi durumunda dahi zıplayan ceylanlar olduğunu gözlemlemek, bu davranışın uyarı niteliği taşımadığını göstermiştir. Biyologlar, bu davranışı hayvanlar aleminde sıklıkla rastlanan ‘güç gösterisi‘ olarak yorumluyorlar. Zira kaçmak yerine zıplayan ceylan, kendine olan güvenini sergileyerek, çitanın avını seçmesini manipüle etmeye çalışıyor.
Tavuskuşu gibi, erkek Peri Kuşları(Malurus cyaneu) da çiftleşme dönemlerinde tüylerinin rengini parlak maviye dönüştürürler. En parlak mavi renkteki Peri Kuşu bölgesindeki yavruların %70’inin babası olma avantajını elde eder. Yaşadıkları bölgede doğal olarak bulunmayan parlak mavi tüyler, yırtıcılardan kaçmalarını zorlaştırmasına karşın dişiler için cazip bulunmalarını sağlar.
İnsanlar için de durum farklı değildir. Ancak günümüz sosyal hayatında güç göstergesinin bedeli çoğunlukla ‘para’dır. Finansal gücünü gösterme isteği, lüks tüketimin tetikleyici unsurudur. Bu statü sembolleri, bazen çok pahalı bir çanta bazen dünyaca tanınmış bir markanın ürettiği saat vb. olabilir.
Sembol enflasyonu
Güç semblolerinin zamanla değeri düşebilir. Toplulukta her üyenin sahip olamadığı bir güç sembolü, zaman içinde birçok üye tarafından ulaşılabilir hale gelirse sembolün değeri düşer.
Örneğin hayvanat bahçesinde yaşayan bir tavuskuşu için görkemli bir kuyruğa sahip olmak, av olma riski olmadığı ve yiyecekler bakıcıları tarafından sağlandığı için bir güç sembolü olmaktan çıkar. Hatta sağlık göstergesi olarak bile algılanmaz.
Tıpkı, elli yıl önce evlilik teklifini ‘pırlanta yüzük‘ ile yapabilmenin sembolize ettiği statü ile bu günkünün aynı olmaması gibi. Günümüzde pırlanta geçmişe nazaran ucuzlamış, dahası evlilik kredisi pazarlayan banka reklamlarıyla, mutluluğun orta sınıf tarifi anlamına gelmiştir. Yani pırlata yüzük sembol enflasyonuna uğramıştır.
Fedakarlık ve prestij
Handikap prensibi, başkalarına yardım etme konusunda gösterilen gönüllülük(alturistik) davranışının da dinamiğidir. Fedakar davranışlar, kişisel kabiliyetlerimiz hususunda sunduğumuz deliller olarak iş görür. Fedakar davranışlar, prestijin artmasını sağlar.
Örneğin, birçok kuş cinsinde, erkek kuşların daha zayıf olan kuşlara yiyecek sağlamasına ve bu sayede prestijlerinin artmasına sıklıkla rastlanır. Üstelik bu durum rekabetçi fedakarlık davranışının ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu gerçekleştiğinde, grup üyeleri birbirine yardım etme konusunda, rekabet içine girerler. Grup içindeki hiyerarşi başkalarına yardım etme miktarına göre belirlenir.
Handikap prensibini kavramak, 3 önemli kazanım sağlar!
1. Vereceğiniz mesajların daha dürüst algılanmasına katkıda bulunur. Yani daha büyük bedelin, daha güvenilir bir mesaj olduğunu anlamak, çevremize daha güvenilir mesajlar vermemizi sağlar. Bu bedel; zaman, para veya çaba olabilir.
2. Başkalarının sinyallerini daha doğru değerlendirmenizi sağlar. Karşınızdaki kişinin dürüstlüğünden şüphe duyuyorsanız, sizin için yaptığı şeyin, onun için nasıl bir bedele mal olduğunu kendinize sorabilirsiniz.
3. Mesajların bedelini doğru hesaplamanıza yardımcı olur. Bazen insanlar yeteneklerinin altını çizmek için, kendilerine sahte handikaplar yaratabilirler. Örneğin bir öğrenci ne kadar zeki olduğunu göstermek için ders çalışmaktan kaçınabilir. Çalışmadığı için kötü not almak, çalışarak orta bir not almaktan daha cazip gelebilir. Hatta bu öğrenci, ödenen bedel ile elde ettiği avantajı karşılaştırabilecek kadar zeki olmasına rağmen, handikap prensibinden bihaber olduğu için bunu yapamayabilir.
Handikap prensibi ile ilgili aklımızda tutmamız gerekenler:
- Yüksek bir bedel, her zaman dürüstlüğü garanti etmez ama inandırıcığa katkıda bulunur.
- Bedelin değeri, bedeli ödeyen kişinin durumuna göre değerlendirilmelidir. Bir öğrencinin 50 TL’lik bağışı, büyük bir şirketin 1.000 TL’lik bağışından daha güçlü bir mesaj olabilir.
- Bedel, mesaj ile ilişkili olmalıdır. Yani mesajı gönderdiğiniz kişi ya da kişiler neyi önemsiyorsa, yatırımınızı ona yapmalısınız.
Kaynaklar:
- Wiley Online Library
- Olağanüstü Kanıtlar: Herşeyin Bedeli Var! Parlak mavi tüylerinde…
- The Handicap Principle: A Missing Piece of Darwin’s Puzzle
- The Royal Society